De start van de Tweede Wereldoorlog op 1 september 1939 was met terugwerkende kracht tevens de startdatum voor het door Adolf Hitler bedachte euthanasieprogramma dat na de oorlog bekend zou worden onder de naam Aktion T4, afgekort T4.

Onder het mom van ‘medisch beleid’ zouden onder dit programma dat van 1940 tot 1941 in de verschillende euthanasiecentra plaatsvond uiteindelijk naar schatting zo’n 70.000 chronisch zieke, lichamelijk, verstandelijk of geestelijk gehandicapte mensen worden vermoord. Ook kinderen ontkwamen niet aan dit lot. Nog eens 100.000 mensen, voornamelijk gevangenen uit Oost-Europa en Joodse gevangenen werden eveneens gedurende de oorlog onder dit beleid vermoord.

Mensen met een handicap werden gezien als lebensunwertes Leben – onwaardig en daardoor inferieur of nutteloos - en als ‘bedreiging voor de gezondheid van het Duitse volk’ dat tenslotte volgens de nazi-ideologie ’raszuiver en sterk’ moest zijn. Deze mensen konden niet werken en werden daardoor gezien als last voor het Duitse Rijk.

De machtiging – gericht aan Philipp Bouhler, chef van de kanselarij van de Führer, en Hitlers lijfarts Karl Brandt – voor het plegen van actieve euthanasie werd eind oktober 1939 door Hitler ondertekend, maar trad met terugwerkende kracht in werking per 1 september 1939 waarmee het euthanasieprogramma juridisch én symbolisch werd verbonden aan de oorlogstoestand. Het wekte zo de indruk dat deze maatregel een noodzakelijk onderdeel was van de bredere oorlogsinspanning. Het is tevens een voorbeeld van hoe het naziregime dekmantels creëerde voor hun moreel en juridisch verwerpelijke daden.

De machtiging gaf artsen en administratieve medewerkers toestemming om mensen te bestempelen als ‘ongeneeslijk ziek’ en om hen een Gnadentod (genadedood) te geven. Het euthanasieprogramma moest geheim blijven en de daadwerkelijke functie van het programma werd versluierd om juridisch en vooral ook moreel verzet te voorkomen. De betrokken instanties gebruikten omschrijvingen zoals Behandlung of zelfs Sonderbehandlung (behandeling of speciale behandeling/zorg) of Gnadentot. De administratie werd aanvankelijk afgehandeld via ‘onschuldige’ instellingen zoals de Gemeinnützige Stiftung für Anstaltspflege (Stichting voor Liefdadige Instellingszorg).

Binnen de gehele bureaucratische moordmachine die hieruit ontstond, kreeg de Landesheilanstalt Hadamar een sleutelrol en werd het lot van een voordien alledaagse en onopvallende verpleegster definitief bezegeld.

In de schaduw van Hitlers moorddadige plannen maar in het hart van de verschrikkelijke uitvoering van het euthanasieprogramma bevond zich Irmgard Huber. Deze ogenschijnlijk alledaagse verpleegster zou een cruciale rol gaan spelen in de uitvoering van het Aktion T4-programma. Huber zou zich ontwikkelen tot een van de sleutelfiguren in de administratieve en medische processen van dit programma maar zeker ook in het selectieproces dat fataal zouden blijken voor duizenden geestelijk en lichamelijk gehandicapten, psychiatrisch of ongeneeslijk zieke patiënten.

Hoewel er over haar vroege leven weinig tot geen informatie beschikbaar is, lijkt het erop dat Irmgard een normale jeugd heeft gehad zonder opmerkelijke gebeurtenissen die haar latere rol in Hadamar hadden kunnen voorspellen of verklaren. Huber, op 9 juli 1901 geboren in Attel-Reisach (Kreis Wasserburg/Inn) in Beieren, volgde een opleiding tot verpleegster en begon daarna haar werkzame leven als verpleegster.

Haar loopbaan begon zoals die van vele anderen: verpleegster in de Heilanstalt Gabersee, Beieren (1920-1929). In 1925 behaalde zij haar staatsexamen voor verpleegster. In 1930 werkte ze in het Katholisches Schwesternhaus Berlijn-Wilmersdorf, gevolgd door het Kreiskrankenhaus Marienruhe, Hammelburg (Neder-Franken) in 1931. In 1932 werd zij privéverpleegster in Storkow (Mark-Brandenburg). Haar leven nam een definitieve wending toen zij in 1932 als verpleegster toetrad tot het Bezirksverband Nassau, de beheerder van zorginstellingen waaronder de Landesheilanstalt Hadamar.

Tegen het einde van de jaren dertig klom ze op tot hoofdverpleegster in de tot dan toe reguliere psychiatrische inrichting Hadamar, gelegen bij Limburg an der Lahn in de deelstaat Hessen. In deze jaren werd de nazi-ideologie in medische instellingen steeds meer voelbaar en dat resulteerde uiteindelijk ook tot de daadwerkelijke implementatie van het Aktion T4-programma in oktober 1939. Verpleegster Huber bleef op haar post waardoor zij actief betrokken raakte bij het euthanasieprogramma. In november 1940 werd zij, zoals dat nu wordt genoemd, gedetacheerd bij Hitlers euthanasieprogramma. Vanaf 1942 werd zij hoofdverpleegster in Hadamar.

De Meldebogen 1-formulieren speelden een sleutelrol bij de selectie en registratie van slachtoffers. De Meldebögen bevatten vragen over de medische geschiedenis, de mogelijke arbeidsproductiviteit en andere criteria in relatie tot patiënten waarmee nazi's bepaalden wie vermoord zou worden. Nadat de formulieren waren ingevuld, werden ze beoordeeld door zogenaamde “Gutachter”, vaak hoogleraren psychiatrie en hoofden van inrichtingen maar later ook leken. In totaal werden veertig medische experts, merendeels gevestigde psychiaters, aangesteld.

Na ontvangst van de Meldebögen en het kopiëren daarvan werden de formulieren doorgestuurd naar een drietal medisch deskundigen die vervolgens hun beslissing in een zwart omrand kader linksonder op het formulier noteerden. Een rood plusteken betekende dat de patiënt zou moeten worden geëuthanaseerd. Een blauw minteken betekende dat deze nog even kon worden gespaard. Als het oordeel van de drie deskundigen tezamen niet unaniem was, hakte medisch directeur van T4 Werner Heyde (1902-1964) als senior deskundige de knoop door. Heyde was vanaf 1939 medisch directeur van het euthanasieprogramma. In december 1941 werd zijn plaats ingenomen door Paul Nitsche (1876-1948).

Werner Heyde was hoogleraar psychiatrie aan de universiteit van Würzburg, Hij was ook betrokken bij medische experimenten in kampen zoals Buchenwald en Dachau. Na de oorlog leefde Heyde verder onder de naam Fritz Sawade. Hij werkte als sportarts en psychiater en trad zelfs als gerechtelijk expert op in rechtszaken. Een aantal collega’s was zich bewust van zijn ware identiteit. In 1956 werd hij ontmaskerd en gearresteerd. Kort voor het begin van zijn proces in 1964 pleegde hij zelfmoord in zijn cel.

Paul Nitsche hield praktijk in Leipzig-Dösen waar hij directeur was van Heil- und Pflegeanstalt Leipzig-Dösen, een kliniek die eveneens experimenteerde met methoden voor ‘stille euthanasie’. Ook was hij vanaf 1928 directeur geweest van Pirna-Sonnenstein, een van de andere moordlocaties onder T4. Nitsche werd na de oorlog gearresteerd en in 1947 in Dresden berecht tijdens de zogenaamde euthanasieprocessen. Nitsche was geen fanatieke nazi maar een overtuigd aanhanger van ’rassenhygiëne’ en groot pleitbezorger van “psychiatrie gericht op slechts twee mogelijkheden”: ‘genezen of mislukt’. Hij werd schuldig bevonden aan misdaden tegen de menselijkheid en op 25 maart 1948 geëxecuteerd.

Andere beoordelaars waren Friedrich Mennecke (psychiater in Eichberg), Rudolf Lonauer (directeur van euthanasiecentra Hartheim en Bergburg), Victor Ratka (psychiater in Gauheilanstalt Tiegenhof in Gnesen (het huidige Gniezno in Polen), Gerard Wischer (psychiater in Heil- und Pflegeanstalt Waldheim), Carl Schneider (hoogleraar psychiatrie Universiteit van Heidelberg en Wiesloch Staatsziekenhuis), Hermann Pfannműller (psychiater Heil- und Pflegeanstalt Eglfing-Haar in Műnchen).

Mensen die door ziekten of handicaps niet meer konden werken, langdurig in een instelling verbleven en al lange tijd niets van hun familieleden hadden gehoord, hadden weinig tot geen overlevingskansen. Gedurende de looptijd van Aktion T4 werden meer dan 200.000 patiënten door middel van Meldebögen geregistreerd. Ongeveer 70.000 van hen kregen van de Gutachter een rood plusteken. Zij werden in de zes speciaal ingerichte uitroeiingscentra vermoord.

Het euthanasieprogramma werd zonder aanziens des persoons niet alleen ideologisch maar vooral ook bureaucratisch en systematisch uitgevoerd. Zelfs Hitlers familie werd niet gespaard. Zijn achternicht Aloisa Veit is onder zijn eigen euthanasieprogramma vermoord. Een pijnlijk voorbeeld van hoe het regime te werk ging als mensen niet voldeden aan de ideale raszuiverheid of nuttigheid voor het Derde Rijk. Aloisa was een verstandelijk beperkte vrouw die in een psychiatrische inrichting verbleef. Zij was via haar moeder verwant aan Adolf Hitler. Zij werd gedeporteerd naar een van de euthanasiecentra, vermoedelijk Hartheim of Sonnenstein, waar ze werd vermoord door middel van koolmonoxidegas.

Hadamar werd geleid door twee artsen: Adolf Wahlmann en Walter Schmidt. In 1941 telde het executiecentrum in totaal ongeveer 100 werknemers waaronder verpleegkundigen, administratief- en keukenpersoneel. Van deze werknemers zouden er uiteindelijk maar 25 worden berecht.

Sinds januari 1941 arriveerden patiënten in het euthanasiecentrum van Hadamar met bussen van het transportbedrijf dat eveneens onderdeel was van de T4-organisatie, de Gemeinnützige Krankentransportgesellschaft m. b. H. Deze patiënten stapten uit in de speciaal voor dit doel gebouwde houten busgarage. Vervolgens werden ze naar binnen geleid het hoofdgebouw in en moesten ze zich in een grote hal uitkleden. Daarna controleerde administratief personeel de persoonlijke gegevens.

In de gaskamer in de kelder werden de patiënten vervolgens met behulp van koolmonoxide vermoord. Daarna werden routinematig gouden tanden verwijderd. Gouden tanden en vullingen werden verzameld en afgevoerd naar de Reichsbank of gebruikt voor de financiering van het euthanasieprogramma zelf. Na de bevrijding vonden Amerikaanse soldaten potten vol gouden tanden en vullingen in de kelder van Hadamar.

Bij patiënten met zeldzame geestelijke stoornissen of neurologische aandoeningen die als ‘wetenschappelijk interessant’ werden gezien, werden voor verbranding van de lijken regelmatig de hersenen verwijderd. Hersenen werden geconserveerd en naar universiteiten en laboratoria gestuurd onder het mom van neurologisch of psychiatrisch onderzoek. Maar in werkelijkheid ging het om eugenetisch onderzoek. Hersenen werden onderzocht op erfelijkheid van psychische en lichamelijke aandoeningen zoals epilepsie of ‘asociaal gedrag’. Men probeerden ook de ‘minderwaardigheid van Joden, Roma, Slaven en mensen met beperkingen’ aan te tonen.

Zo ontvingen onder andere de universiteiten van Heidelberg, Tübingen, Würzburg en München regelmatig hersenen van vermoorde patiënten voor pseudowetenschappelijk onderzoek. De betrokkenheid en verstrengeling van academische instellingen toont aan hoe diep en onscrupuleus de medische en wetenschappelijke wereld verweven was met het nationaalsocialistische vernietigingsbeleid.

De vaak leeggeroofde lichamen werden door vaste, betaalde medewerkers van Hadamar in het crematorium verbrand. Boven het euthanasiecentrum was de rook die vrijkwam bij het verbrandingsproces al van verre te zien. En zoals omwonenden in die tijd vertelden, was die ook te ruiken.

Troostbrieven

De families van de vermoorde personen ontvingen zogenaamde 'troostbrieven', getypt door secretaresses, met valse informatie over de omstandigheden van het overlijden, het tijdstip van overlijden en soms ook de plaats van overlijden. Op verzoek van de nabestaanden werden urnen toegestuurd. Zij ontvingen dan meestal ook een rekening voor de crematie en de toezending van de urn die vaak niet eens de as van het vermoorde familielid bevatte en soms zelfs helemaal leeg was .

Toen Hadamar in 1945 door het Amerikaanse Derde Leger werd bevrijd, ontdekten zij de verschrikkingen die zich hier hadden afgespeeld. De soldaten troffen de massagraven en crematieovens aan evenals alle documentatie van de systematische moorden die hadden plaatsgevonden. Amerikaanse onderzoekers merkten de onregelmatigheden in de overlijdensakten op. Getuigenverklaringen van medewerkers bevestigden hoe de omschrijvingen van sterfgevallen waren verdraaid om de actieve euthanasie op duizenden patiënten te verhullen.

Het stond vast dat Irmgard Huber als hoofdverpleegster medeverantwoordelijk was voor een aantal cruciale aspecten van het euthanasieproces in Hadamar. Ze was direct betrokken bij het vervalsen van overlijdensakten waarbij natuurlijke doodsoorzaken werden vermeld terwijl patiënten waren vermoord. Ondanks haar ontkenningen had ze wel degelijk invloed op welke patiënten geëuthanaseerd moesten worden en speelde zij een belangrijke rol in het goedkeuren en afhandelen van de dossiers. Ook was zij verantwoordelijk voor de distributie van dodelijke middelen zoals barbituraten die werden gebruikt om patiënten te vergiftigen. En in bepaalde gevallen werkten verpleegkundigen zoals Huber mee aan het testen van verschillende methoden van euthanasie.

Sommige patiënten overleefden aanvankelijk een eerste dosis gif wat leidde tot extra injecties of drastischer handelingen zoals verstikking. Er ontstonden ook tekorten aan dodelijke middelen waardoor de kliniek moest improviseren en experimenteren met methoden die minder discreet of ‘humaan’ waren.

Historici hebben in de jaren na de oorlog de rol van Irmgard Huber in het euthanasieprogramma van Hadamar verder onderzocht en gedocumenteerd. Correspondentie tussen Hadamar en hogere nazi-functionarissen toont aan dat Hadamar-medewerkers, onder wie Huber, instructies ontvingen van nazileiders over de uitvoering van het euthanasieprogramma en dat zij de richtlijnen van het regime opvolgden. De actieve betrokkenheid en medeplichtigheid van Irmgard Huber werden steeds duidelijker naar mate er nieuwe archiefstukken en getuigenverklaringen beschikbaar kwamen. Zo werden ook na de Duitse hereniging (3 oktober 1990) nieuwe documenten ontdekt die de omvang van het euthanasieprogramma bevestigden, zodat er geen twijfel meer kan bestaan over Hubers’ actieve rol daarin.

Na de oorlog, in 1948, schreef Huber dat de patiënten "uitzonderlijk uitzichtloze gevallen" waren en dat het ging om duidelijke eindstadia van schizofrenie en “Tiefstehende Geisteskranke””^[3] ”^[4]  wat destijds in het Duits zoveel betekende als “primitieve geesteszieken”. Met deze uitspraken rationaliseerde zij haar rol door de slachtoffers als hopeloos en waardeloos te classificeren.

Haar processen vonden plaats in Hadamar door de Amerikaanse militaire rechtbank in 1945-1947 en in 1946 door de Duitse civiele rechtbank in Wiesbaden. Tijdens haar processen verdedigde Irmgard Huber zichzelf door te stellen dat ze slechts een administratieve uitvoerder was. Zo stelde zij “Ich habe nur Bestellungen ausgezahlt” waarmee ze waarschijnlijk wilde beweren dat ze ‘alleen bestellingen (van medicijnen of goederen) had uitbetaald’ en dat ze geen beslissingsmacht had over wie werd geselecteerd voor euthanasie en dat ze alleen de instructies van haar superieuren opvolgde. Ook zei ze dat ze nooit persoonlijk iemand had gedood. Ze zou zelf geen patiënten hebben geïnjecteerd met dodelijke middelen, maar alleen toezicht hebben gehouden op de medicatievoorraad en ze zou niet hebben geweten dat de euthanasieprocedures in Hadamar ‘systematische moorden’ waren. Haar argument dat ze geen keuze had en dat verzet tegen het systeem haar eigen leven in gevaar had kunnen brengen, werd door vele daders gebruikt en soms door rechtbanken gezien als verzachtende omstandigheid.

Ondanks al haar goedpraterij werd Irmgard Huber door de Amerikaanse militaire rechtbank veroordeeld tot 25 jaar dwangarbeid. De Duitse civiele rechtbank oordeelde in 1946 dat Huber in minstens 120 gevallen medeplichtig was aan moord, verhoogde haar straf met 8 jaar en zette haar dwangarbeid om in gevangenisstraf. Voormalig Hadamar-directeur (Verwaltungsleiter) Alfons Klein, Heinrich Ruoff en Karl Willig, beide verpleger, werden ter dood veroordeeld. Zij werden op 14 maart 1946 in de gevangenissen van Bruchsal en Landsberg am Lech opgehangen.

Hoofdarts Adolf Wahlmann werd veroordeeld tot levenslang. Vanwege zijn slechte gezondheid werd hij in 1953 vrijgelaten. Slechts een klein aantal andere verpleegkundige- en administratieve medewerkers hebben gevangenisstraffen opgelegd gekregen maar werden vaak voortijdig in vrijheid gesteld.

Van de 25 Hadamar-medewerkers die uiteindelijk terechtstonden kreeg Irmgard Huber de hoogste straf. Maar van de in totaal 33 aan haar opgelegde jaren zat zij er daadwerkelijk maar 6 uit. Volgens bronnen heeft Huber haar straf mogelijk uitgezeten in Bruchsal en Schwäbisch Hall (beide in Baden-Württemberg), Landsberg am Lech in Beieren (een gevangenis voor oorlogsmisdadigers) en in Kassel, Hessen. Zij werd vrijgelaten in 1952.

Verdwenen in de anonimiteit

Wat er na haar vrijlating in 1952 met Huber is gebeurd, is een raadsel. Terwijl sommige nazimisdadigers autobiografieën schreven of in latere rechtszaken alsnog betrokken raakten, verdween Huber volledig uit het publieke leven. Er zijn geen interviews, memoires of overheidsdocumenten die haar latere jaren belichten. Aangenomen wordt dat ze in 1952 is teruggekeerd naar haar geboorteplaats Attel-Reisach. Maar hoe ze haar laatste jaren heeft doorgebracht zal altijd onbekend blijven. Irmgard Huber is overleden op 4 december 1974 te Wasserburg am Inn.