In 1942 was in de Poolse plaats Belzec een vernietigingskamp gevestigd. Dit kamp was de eerste van de drie zogenaamde ‘Aktion Reinhardt’ kampen, de nazi-operatie gericht op het vermoorden van alle Joden in het Generalgouvernement. De andere twee kampen waren Sobibor en Treblinka. In een periode van 10 maanden werden in Belzec ruim 430.000 mensen vermoord, voornamelijk Joden maar ook Roma. Slechts enkelen wisten te ontkomen en de oorlog te overleven. Het kamp werd in 1943 ontmanteld en ook veel daders haalden het einde van de oorlog niet of kwamen kort erna aan hun einde. Hierdoor is Belzec lang een weinig onderzocht kamp geweest.

Inmiddels zijn er enkele boeken gericht op de geschiedenis van Belzec verschenen, de meest recente van de Britse historicus Chris Webb. Webb heeft uitgebreid gepubliceerd over de vernietigingskampen. Zo was hij betrokken bij ARC, H.E.A.R.T. en meest recent de Holocaust Historical Society. Alle drie zijn uitgebreide online-projecten die zoveel mogelijk de feiten over de vernietigingskampen en betrokken personen verspreiden om (online) desinformatie tegen te gaan. Daarnaast schreef Webb meerdere boeken over de Shoah. Het boek over Belzec is inmiddels verschenen in een tweede, herziene editie.

Het zal niemand verrassen dat de geschiedenis van Belzec afschuwelijk is. Het boek zal bij menig lezer de nodige emoties oproepen. Toch is het boek het absoluut waard om gelezen te worden. Binnen de vervolging en vernietiging van de Europese Joden neemt Belzec een unieke positie in. Meer dan de andere vernietigingskampen brengt het verschillende ontwikkelingen in de periode 1939-1945 samen.

Het boek begint met de geschiedenis van de werkkampen in de omgeving van Belzec in het voorjaar en de zomer van 1940. Hier werd door enkele wrede leiders als Hermann Dolp en Oskar Dirlewanger het principe ‘Vernichtung durch Arbeit' (vernietiging door arbeid) al op barbaarse wijze vorm gegeven. Deze kampen werden in de herfst gesloten maar de plaatselijke SS had de logistieke voordelen van het spoorwegknooppunt Belzec ontdekt en ervaring op gedaan met razzia’s en deportaties van grote groepen mensen.

In augustus 1941 werd op bevel van Hitler de moord op lichamelijk en geestelijk gehandicapten (Aktion T4 genoemd) officieel stopgezet. Hierdoor was de groep mannen die deze moorden uitvoerden, plots overbodig. In dezelfde periode waren de Einsatzgruppen al in de Sovjet-Unie actief met de zogenaamde ‘Holocaust by bullets’, de massale moord op Joden met schietpartijen. Ook werd er op meerdere plaatsen geëxperimenteerd met het vergassen van mensen in speciaal omgebouwde vrachtwagens, ook wel gaswagens genoemd. In Chelmno was zelfs een landhuis ingericht om in een gestroomlijnd proces grotere aantallen mensen tegelijk te vermoorden met zulke gaswagens.

En in deze periode (eind 1941, begin 1942) werd het vernietigingskamp in Belzec gebouwd. Hier kregen meerdere personen die zonder werk zaten na het beëindigen van Aktion T4 de leiding. Er was besloten dat de Joden uit het Generalgouvernement vermoord moesten worden en het was aan hen, met hun expertise, om dit vorm te geven. SS-Obersturmführer Christian Wirth was de centrale figuur in dit gezelschap en hij werd aangesteld als eerste commandant van het kamp in Belzec.

Zoals vele andere centrale personen vertelt Webb uitgebreid over Wirth en schetst bepaald geen prettig plaatje van een bijzonder overheersende en gewelddadige man. Door zijn eerdere ervaringen gaat hij in Belzec uitgebreid experimenteren met het moordproces. Door het volgen van het proces krijgen we inzicht in de keuzes die hij maakt en hoe hij stap voor stap de massamoord vorm geeft. Een vernietigingskamp zoals Belzec bestond hiervoor nog niet en het bekende Auschwitz was op dat moment ook nog niet het vernietigingskamp zoals het zich in de latere oorlogsjaren zou ontwikkelen. Belzec zou dus uiteindelijk deze blauwdruk worden, naar welk voorbeeld vervolgens Sobibor en Treblinka gebouwd werden. De problemen waar men in Belzec tegenaan liep, waren vervolgens weer lessen hoe men het in deze kampen anders kon doen. Ook werden in de tien maanden dat Belzec in gebruik was enkele aanpassingen aan dit kamp gedaan zoals de bouw van grotere gaskamers.

Dit experimentele karakter maakt ook dat Belzec anders opereerde dan het stereotiepe beeld dat bij velen van Auschwitz bestaat. Er waren Joden in het kamp die het zware werk voor de nazi’s moesten doen. Maar de selecties waren zeer beperkt. Het kamp was ook maar zeer klein en er waren slechts enkele barakken om mensen te huisvesten. Over het algemeen werden mensen alleen naar Belzec gedeporteerd om vergast te worden. Deze vergassingen werden ook met uitlaatgassen van een tankmotor uitgevoerd in plaats van met het gifgas Zyklon. Verder was er geen speciaal voor dit doel bestaand crematorium om de lichamen te verbranden. Slachtoffers werden in de eerste plaats begraven en later, toen het moorden in Belzec richting het einde liep, werden lichamen opgegraven en op open vuur verbrand.

Kortom, de geschiedenis van Belzec is er een met grote gevolgen geweest. En uiteraard, de geschiedenis van Belzec is een stuk genuanceerder en gecompliceerder dan deze uiterst korte samenvatting.

Wat verrast in het boek is hoeveel getuigenverklaringen er blijken te zijn. Deze zijn uiteraard in verschillende mate betrouwbaar omdat SS’ers in een rechtszaak vooral hun eigen rol zo klein mogelijk willen maken. Maar er zijn ook Poolse arbeiders die betrokken zijn geweest bij de bouw, spoorwegpersoneel die een en ander gezien hebben en vele andere omstanders die na de oorlog getuigd hebben. Door het minieme aantal overlevenden is er helaas enkel de getuigenis van Rudolf Reder die vanuit dat perspectief een licht kan doen schijnen op wat zich in Belzec heeft afgespeeld. Maar alles bij elkaar blijkt er toch een beter beeld van Belzec te construeren dan uit andere boeken soms lijkt.

In alles klinkt de menselijkheid van Webb door. Zelfs al weet hij dat het onmogelijk is om compleet te zijn, probeert hij zoveel mogelijk slachtoffers van een naam te voorzien en de informatie over ze te geven die hij heeft kunnen vinden. De slachtoffers zijn niet alleen een vreselijke statistiek, maar echte mensen, ruw weggerukt uit hun bestaan. En zo gaat hij ook te werk bij de daders, dit zijn niet alleen cijfers maar waar mogelijk mannen met naam genoemd en met beschrijving. De citaten die in het boek worden gebruikt zijn, worden vaak integraal opgenomen, langer dan de meeste andere auteurs doen. Hierdoor komt het boek van Webb over als zeer volledig, voor zover dat mogelijk is althans.

Webb heeft een toegankelijke manier van schrijven. Het boek is natuurlijk grotendeels een naslagwerk met ontzettend veel biografische informatie, maar waar hij de geschiedenis van het kamp vertelt doet hij dit op een zeer leesbare en interessante manier. Daarbij is het ook overduidelijk dat Webb zo zorgvuldig en accuraat mogelijk wil zijn. Hij is transparant over wat wel zeker is en welke onduidelijkheden nog bestaan, wat ervoor zorgt dat de lezer ontzettend veel van dit boek kan leren over deze belangrijke geschiedenis.