De 2e herziene, iets gewijzigde uitgave van het Bunkerbord. Zo werd dit getekende ganzenbord genoemd. Het werd gemaakt door Carsten Thöne^[1], een Nederlandse student die in Duitsland tewerkgesteld werd. In november 1943 kwam hij te werken in een munitiefabriek in Herzberg am Harz. Om de avonden met zijn medestudenten door te komen tekende hij deze versie van het ganzenbord. Het geeft een interessant kijkje in de wereld van het werken in een munitiefabriek in midden-Duitsland. Wij zullen inzoomen op een aantal tekeningen en de achtergronden ervan.

Voor meer informatie over de Nederlandse studenten in een munitiefabriek in Herzberg am Harz en over Carsten Thöne, verwijzen we u graag door naar de desbetreffende artikelen. Hier zullen we het ganzenbord bespreken, een spel dat in ieder geval teruggaat naar de 16e eeuw, maar vermoedelijk nog ouder is.^[2] Normaal gesproken bestaat een spel ganzenbord uit 63 vakken, en niet 64 zoals in deze versie. Veel voorkomende regels zijn het nogmaals gooien als je op bepaald vak komt, in dit spel ga je zes stappen verder als je op een 15, 30, 45 of 60 terecht komt. Soms moet je opnieuw beginnen of een beurt overslaan.

Vier van de vakjes op het ganzenbord betreffen bunkers. Het zijn de vakken waar je, als je er op terecht komt, zes stappen verder kunt. Nummer 15 en 30 lijken dezelfde soort luftschutzbunkers, een ronde constructie van beton met een aarde dak. Van dit type stonden er in ieder geval vijf op het terrein, vooral meer naar de achterkant, verder van de fabriek af en dieper het bos in.

Nummer 45 is een eenpersoonsbunker. Van een vorige bezoek aan Herzberg am Harz wisten we dat deze bij iemand in de voortuin stond. De bewoner vertelde dat deze bunker niet uit Herzberg kwam, maar van een paar dorpen verder op. Hij vond het een mooi ding en had het daarom in zijn voortuin gezet. Op één van de kaarten van het terrein van de munitiefabriek staat een einmannbunker bij de ingang aangegeven, vermoedelijk om de portier bescherming te bieden.

Plaatje 60 was eveneens interessant; een öffentlicher luftschutzraum, een openbare schuilkelder, met de naam Hotel Hannover. Nu is er vandaag de dag geen hotel met de naam Hannover in Herzberg. Zou de naam een bijnaam zijn geweest voor een van de schuilkelders op het terrein? Zo genoemd vanwege de vele bombardementen op die stad?

De man met de einmannbunker in de voortuin kon ons vertellen dat er vroeger weldegelijk een Hotel Hannover was op de Marktplatz. Het is tegenwoordig een rokerscafé waar de kelder in de oorlog als schuilkelder was ingericht. Dus wij – zonder gasmasker en met gevaar voor eigen leven – naar het rokerscafé, hoe zeer we ook aandrongen, de eigenaar was er van overtuigd dat er geen kelder onder het pand zat.

Later hadden we een afspraak met de historische vereniging van Herzberg. Aldaar deed iemand ons uit de doeken dat Hotel Hannover niet op die plek zat, maar iets verder naar het westen, richting de hoek met de Reckengasse. Onder dat pand zat een kelder die in de oorlog als schuilkelder werd gebruikt.

Dat het werken in de fabriek niet helemaal goed voor je gezondheid was bleek wel uit de volgende vakken. Nummer 22 was de gieterij, landde je daar op dan moest je wachten tot iemand er ook op terecht kwam, pas dan mocht je weer verder. Nummer 41 was Liebenau, gelijk aan de dood, waardoor je opnieuw moest beginnen. Op nummer 52 moest je terug naar nummer 8 en nummer 58 was “ziek, cyanose: 2x beurt overslaan”.

Liebenau was een Arbeitserziehungslager, een strafkamp voor dwangarbeiders die zich niet aan de regels hielden. Het wilde niet meteen betekenen dat je daar de dood vond, maar prettig was het er zeker niet. Van de studenten in de munitiefabriek is niet bekend dat één van hen naar een  Arbeitserziehungslager werd gestuurd. Carsten Thöne bijvoorbeeld werd naar een gevangenis gebracht. Harry Span werkte bij de Pleissner-fabriek in Herzberg am Harz. Hij deed een ontsnappingspoging en werd gepakt, hij belandde wel in een Arbeitserziehungslager. Echter niet in Liebenau maar in Hallendorf.^[3]

Cyanose, of blauwzucht, heeft als kenmerk dat de huid blauw-paarsig wordt. Je kreeg het in de munitiefabriek van contact met de chemische stoffen. Jan Brölmann schreef er over dat je dan overgeplaatst werd om beter te worden: “De meesten der Gieterij en Erstarrung zijn blauw en werken elders in gezondere afdeling.” ^[4] Fons Crijns was een van de studenten die ziek werd, hij kreeg rode haren, geel oogwit en blauwe lippen en nagels.^[5]

Andere vakken op het ganzenbord geven ons een inkijkje in het werk dat de studenten in de fabriek deden. Het betreft de vakken 11; “Bom valt uit kar: betalen.”, 17; “Zingt onder het mijnen stapelen: lied zingen”, 27; “Bommen laden: 1x overslaan voor overwerk” en 34; “Stückerei: rijdt het kanaal in naar 35”.

Deze versie van het ganzenbord werkte ook met een pot, soms moest je betalen. Hoeveel precies is onduidelijk, maar landde je op vakje 55 dan werd er “loon” uit de pot betaald. Het interessante van nummer 17 is dat het ook het type mijnen aangeeft dat er gemaakt werd, de T.Mi.42; ofwel de  Tellermine 42. Dit was een Duitse antitankmijn met 5,5 kilo aan springstof.^[6]

Nummer 11 en 34 laten vliegtuigbommen zien, die met karretjes over het fabrieksterrein werden vervoerd. Op 27 zien we een laadperron met bovenloopkraan, waarbij de gemaakte munitie in een gereedstaande goederenwagon geladen worden.

De Stückerei was de plek waar 250 kg vliegtuigbommen van nitraat werden voorzien, vervolgens verwarmd in het verwarmingskanaal (Klimakanal) en daarna verder gevuld in de gieterij (Giesserei).^[7]